Istorija

Plodna zemlja, značajna rudna bogastva, pitoma klima i povoljan geografski položaj osigurali su da Šipovački kraj bude nastanjen od najranijih vremena. Iza ilirskih plemena Sapuata i Emantina koja su pripadala plemenskom savezu Mezeja, ostali su u dolinama Janja i Plive ostaci brojnih utvrda i naselja. Ove ostatke narod obično zove gradinama i pažljivo oko ih može uočiti na istaknutim, lako branjivim položajima (Sokolac, Pljeva, Trnovo, Lubovo, Bešnjevo, Vražić, Mujdzići itd.).

Gradine, a ima ih preko 30, pripadaju kasno-bronzanom i ranijem željeznom dobu. Dakle mogu se datirati u period 1500-1000 godine p.n.e. Naselje Volari je staro ilirsko naselje koje se zvalo Volorai, a zaseok Sarići je nosilo ime Saritte.

Mezeje – koji su vladali prostorom između Vrbasa, Save i Bosne – je nakon sloma Batonovog ustanka konačno pokorio rimski vojskovođa Germanikus 9. Godine n.e. Rimljani su nakon toga podijelili do tada jedinstvenu provinciju u Panoniju i Dalmaciju. Šipovo tako dolazi u sastav Dalmacije sa gradom Salonom (Solin blizu Splita) kao administrativnim centrom.

Pod rimskom vlašću u Šipovu razvio se značajan gradski centar u rangu municipija. Municipij ili grad sa samo-upravom, su bili Rimski gradovi sa ograničenim pravima. Nije im bilo dopušteno da glasaju ali su imali sva ostala prava. Da se radilo o važnom regionu za državu, potvrđuje i prisustvo jedne vojničke jedinice u Šipovu.

Baloja (Baloe, Baloie) je bila značajna putna stanica na magistralnoj cesti Salona-Servitium koja je povezivala Jadransko primorje sa Panonijom i jedan od dva najvažnija grada koje su Rimljani imali u Banjalučkoj regiji. Uz ovu cestu sačuvao se i jedan od najstarijih rimskih natpisa u Bosni uklesan u kanjonu Vaganjca, nekih 20 km južno od Šipova na području sela Vagnja.

Iz natpisa – međaša saznajemo da je centurion Manlije Celije od VII legije po naređenju Lucija Arnucija Skribonijana, carskog namjesnika provincije Dalmacije određen da podijeli zemlju i postavi međaše između Sapuata i Emantina.

Natpis je postavljen između 37 i 41 g. n. e u vrijeme cara Kaligule.

Kroz ovaj region je prolazila i magistralna cesta Salviae – Sarnadae – Leusaba – Servitium, dok je jedan rudarski put janjsko-plivski rudarski region povezivao sa sanskim regionom. Ostaci topionice sa Gradine u Majdanu pokazuju da je ekspoloatacija željezom, olovom i bakrom bogatog regiona Janja i Plive ovdje počela znatno prije rimske okupacije. S Rimljanima je potraga za rudama samo intezivirana. Na području Šipova i danas se mogu naći ostaci topionica iz rimskog doba, kao i tragovi tkz. Puta soli, koji je povezivao središnju Panoniju sa Salonom. Zahvaljujući kvalitetnoj višeslojnoj izradi ti putevi su se zadrzali u upotrebi duboko u srednji vijek.

Prema radu „Eksploatacija željeza u Bosni u rimsko doba“, autora Ante Škegre:

Najznačajniji rimski rudnici željeza nalazili su se na području Majdana i Sinjakova u dolini Jošanice u plivskom regionu, a glavni metalurški pogoni u Majdanu, gdje se, uz sirovo željezo, pronalazi antički i rudarski alat i dr. Rimska se troska, izmješana sa keramikom i ciglom, u Sinjakovu rasprostire na preko dva hektara. Rimljani su željezo eksploatirali i na području Mrkonjić Grada, što potvrđuje troska koja se pronalazi po Mrkonjić Gradu, Bjelajcu i dr. Jedno veće rimsko troskovište nalazi se i u Bešnjevu, a jedno manje u Trnovu. U regionu Janja glavni metalurški pogon funkcionirao je u rimskom naselju koje se nalazilo na Gromilama u Šipovu. Kako se i ovdje pronalazi rimski novac iz vremena cara Vespazijana, za zaključiti je da je eksploatacija ruda ovdje otpočela tijekom posljednjih decenija 1. st. po Kr. u isto vrijeme kada i na području Domavije u istočnoj Bosni.

Bilo je to najvjerojatnije vrijeme građanskog rata (68./69.) nakon ubojstva cara Nerona (54.-68.), odnosno u vrijeme uspinjanja na prijestolje cara Vespazijana (69.-79.). Prvi solidnije građeni antički objekti ovog naselja nastali su krajem 1. odnosno početkom 2. st. Ako je suditi po brončanom spomeniku provincijalnog namjesnika Gaja Minucija Fundana (Gaius Minucius Fundanus) iz rimskog naselja sa Gromila u Šipovu, onda bi se moglo zaključiti da je rudarstvo na ovom području intenzivirano u vrijeme cara Trajana. U svezu s rimskim naseljem sa Gromila u Šipovu dovodi se i jedan poduzetnik iz dacijskog rudarskog središta Ampeluma.

Sirovo željezo je, osim u rimskom naselju na Gromilama u Šipovu, također proizvođeno i u Duljcima, Čifluku, Bahićima i dr. Vjerojatno su rudnim bogatstvom privučeni u ovaj region dospjeli i Italik Gracilis te Grk Telesfor (Telesphorus). Jedan metalurški pogon (officina ferraria) se nalazio i na Gromilama u Metalci (Crveno Polje) kod Jajca, za koje je rudača dopremana iz rudnika oko Majdana i Sinjakova. Željezna ruda je u antici pretapana i u pogonu na Kovačnicama u Klimentima kod Jajca, gdje se pronalazi rimski građevni materijal, temelji većih zgrada, troska i dr.

Baloja je sudeći po numizmatičkim izvorima zenit razvoja dostigla tokom 3. i 4. vj. kad je i eksploatacija ruda u ovom regionu bila najintenzivnija. Sam razvitak ovog naprednog antičkog grada moze se pratiti po brojim arheološkim nalazima, od kojih su najznačajniji oni na tkz. Gromilama. Slabi ostaci građevine (vjerovatno terme) mogu se vidjeti i u gradskom parku nedaleko od spomenika narodnom heroju Simi Šolaji.

Neki od najznačajnijih rimskih spomenika su statua Minerve i Jupitera, figura Genijusa u dubokom reljefu, kameni antefiks s nadgrobnog spomenika – „Gorgona Meduza“, rimsko-dalmatski reljef „Igra Silvana i Nimfi“ i dio sarkofaga s predstavom borbe.

U Baloji je u VI v. postojao i manastir benediktinaca a izgleda i sjedište biskupije čiji biskup sudjeluje na crkvenom sinodu u Saloni 530. godine. Iz tog vremena su i kasno-antičke crkve, otkopane u Mujdzićima i Čifluku, ova posljedna sa nasvođenim grobnicama, koje su uređene za razgledanje. Zajedno sa jos četrdeset naselja i utvrda u ovom kraju, Baloja je stradala 597 g. u provali Avara, kad su starom cestom nadirali prema Soloni. O tim događajima Ilija Kovačević u svojoj studiji „Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo“ kaže sledeće:

Prema Teofilaktu Simokati, Avari su 597. godine krenuli u napad sasvim neuobičajenim pravcem. Zauzeli su područje Vonke i osvojili četrdeset utvrđenja. Vonke se može s dosta verovatnoće identifikovati sa antičkim gradom Baloe, jer kasniji pisci isti grad nazivaju Balkes, Balbes i Balea. Grad se nalazio jugoistočno od Banjaluke, na magistrali Servicio – Salona. U ovom avarskom pohodu ponovio se pravac kutrigurskog napada iz 568. godine, a sam napad spada u retke pohode na teritoriju rimske provincije Dalmacije. Napad nije uspeo i carska vojska je preotela plen.

Istoričar Ljubomir Kovačević u svom radu Istorija srpskog naroda: Najstarija istorija do 1456 godine, navodi da se Šipovo tad spominje pod imenom Vankeja ili Baleja.

Istorijski spomenici

Na području opštine je obilježeno više od 100 arheoloških nalazišta. U SR BiH dva lokaliteta na području Šipova su bila obilježena kao II (druga) kategorija spomenika koji se nalaze pod zaštitom države (Registar Spomenika pod zaštitom drzave). Kao treći spomenik, spomenut je Soko Grad, ali je kategorizaciju tvrđave kao spomenika preduhitrio rat. U Arheološkom leksikonu BiH ima oko 90 ovih lokaliteta.

Opština Šipovo je puna toponima i naziva: Gradina, Crkvica, Gromile, Mramori, Krst … Da sve ovo nije slučajno potvrdio je i Republički zavod za zaštitu Kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, koji je sa ciljem institucionalne zaštite, detaljnijeg upoznavanja te sistematskog upisa u katalog, kontaktirao opštinske vlasti kako bi se uz njihovu pomoć i saradnju spriječilo uništenje i nestanak mnogih nalazišta značajnih ne samo za nas u Šipovu, vec i za Evropsko i šire kulturno nasljeđe.

Šipovo je bilo veoma značajan centar u antičko doba, jedan od dva najvažnija grada koje su Rimljani imali u ovom regionu. Kao posljedica, na širem prostoru opštine može naći velik broj značajnih istorijskih i kulturnih spomenika i arheoloških nalazišta.

Do sada je evidentirano 264 lokaliteta izuzetne vrijednosti.

Na privremenoj listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine s područja opštine Šipovo nalaze se arheološko nalazište (crkva), Crkvina Čifluk u Grahovcima i Soko Grad u Plivi.

Po Arheološkom Leksikonu Republike Srpske iz 1998 godine, na opštini Šipovo postoji 82 arheološka nalaza i nalazišta.

Od značajnijih nalaza spomenimo:

S lijeve stranu puta Jajce – Šipovo na samom ulazu u grad, nalaze se gradina, ulice i trgovi iz rimskog perioda, što je otkriveno prilikom iskopavanja, istraživanjem jedne sonde. Osamdesetih godina lokalno stanovništvo je na ovom lokalitetu pronalazilo zlatno prstenje i nakit. Značajan je i Soko Grad, odnosno sam tok rijeke Sokočnice koji je praktično nedirnut zadnjih 200 godina.

Vrlo je interesantan i Hrid odnosno Sveto brdo kod izvora rijeke Janje, gdje je u stijeni uklesan natpis iz rimskog perioda. Postoji i Put soli koji je išao od Splita, Livna, preko šipova, gdje se nalazilo veliko odmaralište za karavane. Nedavno je pri radovima na izgradnji kolektora pronađena grobnica za koju još nije ustanovljeno otkada potiče. Pretpostavka je da se radi o grčkoj grobnici a pronađene kosti su pohranjene u radionici. Postoji i manastir Glogovac iz KsVIII vijeka, a na ulazu u Glogovac se nalazi tvrđava iz ilirskog perioda, gdje se nalazi veliki broj ulomaka keramike, a oko 250 etno i kulturno-historijskih eksponata je pohranjeno u radionici.

Vrijedi istaći da se medju najljepše i najvrednije akvizicije , Zemaljskog muzeja u Sarajevu ubrajaju baš antički skulpturalni i arhitektonski fragmenti iz Šipova. Pimjeri za to su mauzolej iz Šipovo, zatim. reljef Jupitera i Minevre, te bizarna kompozicija lavljih glava, koja je iskopana 1933 te mnogi drugi. Prema ocjeni prof. Dimitrija Sergejevskog radi se o spomenicima koji se rijetko nalaze u BiH, a pojedini bi bili itekako zanimljivi sa stanovištva svjetske istorije umjetnosti. U prilog ovome su i tvrdnje naucnika da je Šipovo neotkriveno arheološko blago BiH.

Soko Grad ili Sokol je srednjevjekovna utvrda u dolini Plive u blizini Šipova. Bio je središte Plivske župe u doba srednjevjekovne Bosne. Smješten je na stijenii iznad rijeke Sokočnice koja se u Šipovu uliva u Plivu.

Soko Grad je vjerovatno nastao krajem prve polovine KsIII vijeka, kada su se u tadašnjoj banovini Bosni počele graditi prve jače tvrđave. Mađarski kralj Ludovik I Anžujski je prilikom svog napada na Bosnu pokušao da u julu 1363. godine zauzme Soko Grad, ali ga je u tome spriječila junačka odbrana grada i on se nakon tri dana borbe povukao. Na čelu odbrane stajao je vojvoda Vukac, koji je zbog tih zasluga dobio od bana Tvrtka Plivsku župu sa Soko Gradom. Mađari su ponovo pokušali da zauzmu grad 1405. godine, ali su opet bili poraženi. Poslednji despot Srbije i kralj Bosne Stefan Tomašević je kratko vrijeme proveo u tvrđavi tokom agonije u kojoj se srušila kraljevina Bosna, nakon čega konačno ulazi u sastav kraljevine Mađarske. Tokom borbi Turaka i Mađara u drugoj polovini KsV i početkom KsVI vijeka Soko Grad se nalazio u sastavu mađarske Jajačke banovine, sve do 1521. godine kada ga Turci konačno zauzimaju. Soko Grad je služio Otomanskoj imperiji do 1833. godine, kada ga je napustila vojna posada.

Soko Grad je u početku činila samo tzv. utvrđena kula sa malim dvorištem. Grad je kasnije proširen na današnji Gornji grad, kome je kasnije pridodat Donji grad, nakon čega su bedemi i kule ojačavani i prilagođavani upotrebi vatrenog oružja. Kao jedan od poslednjih stepena u razvoju utvrde je izgradnja kule na drugoj strani kanjona Sokočnice, koja je štitila Soko od artiljerijskih napada sa zapada. Na bedemima utvrde se mogu primetiti tri sloja gradnje i razvoja grada, koji karakterišu državu u čijem sastavu se tvrđava nalazila.

Šipovo 1970-ih

Otto von Steinbeis, bavarski šumarski preduzetnik, krajem KsIKs vijeka, je od tadašnjeg austrougarskog administratora za BiH Benjamin Kallaia dobio je u zakup ogromne predjele šuma u zapadnoj Bosni. Po dobijanju „koncesije“ Steinbeis je osnovao dioničarsko društvo u kom je držao većinu dionica, podigao je pilanu i izgradio dio šumske pruge do Knina na granici sa Dalmacijom i krenuo sa klasičnim pustošenjem šume.

Nakon svog odlaska za sobom je ostavio samo mrežu uskotračne pruge, koju je kasnije koristilo preduzeće sedamdesete„ŠIPAD“ (Šumska industrija Podravska, Prijedor), formirano dvadesetih godina prošlog vijeka. Poslije Drugog svjetskog rata ta pruga ulazi u sastav Jugoslovenskih državnih željeznica, da bi svoj vijek, zajedno sa legendarnim Ćirom, okončala 1976. godine nakon odluke visokih državnih i političkih organa. Nakon te odluke veliki dio ruralnog stanovništva koji je gravitirao toj uzanoj pruzi, bio je prinuđen da se seli u potrazi za novim poslom. Jedan dio radnika je poslije njenog ukidanja dobio posao na mreži pruga normalnog kolosijeka, dok se većina, iselila u druge krajeve bivše Jugoslavije i inostranstvo.

Izvornik: Šipovo.net